Balon porusza się swobodnie w atmosferze niesiony wiatrem, w zupełnej ciszy, pilot nie śledzi żadnych skomplikowanych mechanizmów, obserwuje natomiast pilnie warunki i zjawiska atmosferyczne. Musi być dobrym meteorologiem, zwłaszcza gdy w grę wchodzi długotrwałość lotu. Musi również być dobrym nawigatorem, aby nie mając precyzyjnych  urządzeń pomiarowych, mógł określić możliwie prawidłowo swoje położenie.

Balon wolny nie ma prędkości poziomej względem powietrza, gdyż nie ma własnego napędu, a względem Ziemi porusza się z tą samą prędkością, z jaką przenosi się otaczające go powietrze. W wypadku braku prądów powietrznych balon wolny znajduje się w nieruchomym położeniu względem Ziemi.

Jeżeli siła nośna balonu jest większa od jego ciężaru, następuje wznoszenie, a jeżeli mniejsza – balon opada. Na zmianę wysokości lotu balonu pilot może wpływać zmniejszając jego siłę nośną przez otwarcie klapy i częściowe wypuszczenie gazu nośnego lub zwiększając proporcjonalnie te siłę, w wyniku zmniejszania ciężaru, a więc uzyskując wznoszenie przez zrzucenie balastu.